Klankexpressie

Het vermogen van klanken of klankengroepen om op een suggestieve manier de lexicale inhoud en/of de gevoelswaarde van de woorden of zinnen waarin ze voorkomen, mee uit te drukken. Uiteraard zijn sommige klanken door hun akoestische eigenschappen meer geschikt dan andere om een bepaalde inhoud of stemming op te roepen. Toch bezit geen enkele klank of klankengroep een uitdrukkingskracht op zich; de ‘betekenis’ van een klank(encombinatie) verschilt nl. van omgeving tot omgeving. De expressieve waarde van sommige klankencombinaties berust bovendien op minder voor de hand liggende associaties, die dus niet dadelijk kunnen worden verklaard door akoestische eigenschappen; zo bestaat er tussen de sl- en de pejoratieve gevoelswaarde die eraan wordt toegekend (bv. in slungel, slampamper, slons, slet, slijmerig …) enkel een arbitrair verband (verg. sla, slot, sluier …). Klanken blijken maar expressief te worden wanneer ze binnen een beperkte ruimte worden herhaald, zoals binnen een samenstelling (bv. stokstijf) of een woordgroep (bv. wijd en zijd bekend). In literair proza kan die ruimte een zin zijn, in poëzie kan zij bv. door een eindrijm nog uitgebreid worden tot een aantal opeenvolgende versregels. De klankexpressiviteit kan bovendien nog verhoogd worden wanneer het procedé van de herhaling gecombineerd wordt met variatie of oppositie, zoals bv. in Wijding aan mijn vader van K. van de Woestijne (zie klanksymboliek), waar de lange a afwisselt met oe, de ei met ui. klanknabootsing en klanksymboliek moeten als aparte vormen van klankexpressie worden beschouwd.

Literatuur: C.G.N. De Vooys, ‘Klanknabootsing, klanksymboliek, klankexpressie’ in Verzamelde Taalkundige Opstellen, vol. 3, 1947, pp. 292-326. J. Boets, Moderne teorieën in verband met klankexpressie, 1965. LJ.J.A. Mooij, ‘Over klank en betekenis in de poëzie’ in Tekst en lezer, 1979, pp. 154-178. G. Raat, ‘Bekoord door klanken: opvattingen over klank en betekenis in poëzie’ in G.J.M. van Bork & N. Laan,(red.), Kunst en Letterkunst, 2000, pp. 129-137.