(Gr. ou = geen; topos = plaats; met woordspel op eu-topos = goede plaats). Benaming voor literatuur die, zoals de Utopia van Thomas Morus (1516), een denkbeeldige ideale maatschappij beschrijft. Reeds in de oudheid vinden we zulke utopische beschrijvingen van paradijselijke toestanden: het Bijbelse boek Jesaja, het Gilgamesj-epos en Plato’s Politeia bv. zijn geschriften waarin een politieke visie op de ideale samenleving wordt uitgewerkt.
Sinds de zeventiende eeuw kennen we ook de dystopie (Gr. dys- = slecht), d.w.z. de tegenhanger van de utopie, waarin een ongewenste evolutie van de maatschappij beschreven wordt. Waarschijnlijk als gevolg van de politieke en technologische ontwikkelingen primeert dit pessimisme in de twintigste-eeuwse ‘utopieën’. Enkele voorbeelden: Aldous Huxley, Brave New World (1932); George Orwell, 1984 (1949); Margaret Atwood, The Handmaid’s Tale (1987). Sedert de Tweede Wereldoorlog projecteren utopische geschriften hun ingebeelde maatschappij vaak in een verre toekomst (toekomstroman ) of op een verre planeet (Sciencefiction (SF) ). In de Nederlandse literatuur duikt de utopische literatuur op tijdens de romantiek (onvrede met de maatschappij, enz.); bv. Het toekomend jaar van Arend Fokke Simonsz (1792). Het genre kende een bloei tijdens het opkomend socialisme met o.m. Herman Gorter (Pan, 1916) en de poëzie van H. Roland Holst van der Schalk. Net zoals in het buitenland is de recentere utopische literatuur ook bij ons overwegend pessimistisch. Bv. F. Bordewijk, Blokken (1931); W. Ruyslinck, Het reservaat (1964).
Literatuur: W. Biesterfeld, Die literarische Utopie, 1982. W. Vosskamp (red.), Utopieforschung, 3 vols., 1982. H. Gnüg, Der utopische Roman. Eine Einführung, 1983. Utopie tegen utopie, themanummer Raster, 1984. L. de Vos (red.), Laatst nog…: opstellen over de lopende toekomst, themanummer Restant, 1985, 4. K. Kumar, Utopia and Anti-utopia in Modern Times, 1987. J. Servier, L’utopie (Que sais-je?), 1993.A. Boesky, Founding Fictions. Utopias in early modern England, 1997.F. Rouvillon (red.), L’utopie, 1998. J. Verheul, Dreams of Paradise, Visions of Apocalypse: utopia and dystopia in American culture, 2004.